1905-1945

 

Pierwszy zorganizowany klub piłkarski w Gliwicach — SC Teutonia Gleiwitz — powstał w roku 1905. Zaledwie dwa lata wcześniej powstał SV 03 Ratibor (Racibórz), pierwszy klub na Śląsku. Do Raciborza, a potem do Gliwic, piłka nożna dotarła z Wrocławia i szybko zyskała popularność na całym Górnym Śląsku. Niedługo po Teutonii — w roku 1910 — założono VfB 1910 Gleiwitz (Verein für Bewegungsspiele[1]), który to klub w przyszłości sięgnie nawet po mistrzostwo Śląska. Gliwickie kluby należały do Süd-Ostdeutscher Fußball Verband[2] i w jego ramach rywalizowały o mistrzostwo Niemiec.

Jedyną polską organizacją sportową istniejącą przed rokiem 1919 w Gliwicach był oddział Towarzystwa Gimnastycznego Sokół. Pomimo, że TG Sokół z zasady przeciwne było sportowej rywalizacji, to właśnie jego członkowie rozegrali pierwszy mecz na ziemiach polskich, a w 1912 roku założyli prawdopodobnie pierwszy polski klub piłkarski na Górnym Śląsku znany od 1920 jako KS Naprzód 1912 Załęże. W Gliwicach zaś naczelnikiem TG Sokół był wielki zwolennik futbolu — późniejszy żołnierz POW[3] i dowódca pułku gliwickiego w III powstaniu śląskim Stanisław Mastalerz. Jeśli jednak gliwickie „sokoły” bawiły się piłką nożną, to raczej we własnym gronie niż w regularnych rozgrywkach. Rozwój piłkarstwa na Śląsku przed 1914 rokiem hamowany był przez władze niemieckie, które zakazywały gry w tak zwanych „Straßenverbandach” (czyli „dzikich drużynach”) oraz przez organizacje i środowiska polskie, które sportem się nie interesowały.

Pierwsza wojna światowa przerwała życie piłkarskie na Śląsku. Za to po jej zakończeniu w 1919 roku futbol rozwija się jak nigdy przedtem. Na całym Górnym Śląsku, w tym także na spornym między Polską i Niemcami obszarze plebiscytowym piłkarze wrócili na boiska. Tuż po powstaniu śląskim, pod koniec 1919 roku w gliwickim „Sztandarze Polskim” wspomniany już Stanisław Mastalerz jako pierwszy opublikował polskie opracowanie przepisów gry w piłkę nożną. Między marcem a sierpniem 1920 roku przy czynnym wsparciu Polskiego Komisariatu Plebiscytowego powstało ponad sto polskich klubów sportowych z KS Polonia Bytom jako pierwszym. Jednocześnie niemieckie drużyny, w tym także gliwickie, wznowiły rozgrywane we własnym gronie zawody o mistrzostwo Śląska.

Górnośląski Okręgowy Związek Piłki Nożnej rozpisał w sierpniu 1920 pierwsze polskie rozgrywki o mistrzostwo Śląska dla drużyn ze wszystkich 12 obwodów. Obwód gliwicki obejmował 20 klubów z powiatów toszecko-gliwickiego i strzeleckiego. Większość z nich uczestniczyło w mistrzostwach na szczeblu klas B i C. Były to między innymi: TS Naprzód Stare Gliwice, TS Niepasice[4], TS Ostropa, TS Łabędy i KS Czuwaj Łabędy (dawna sekcja piłkarska TG Sokół Łabędy), a więc drużyny z peryferii dzisiejszych Gliwic. We władzach obwodu znaleźli się: Wilhelm Bobek (prezes), P. Niewolik (drugi prezes), Jan Matuszczyk (naczelnik), Euzebiusz Kempa (sekretarz, POW-iak i działacz KS Czuwaj Łabędy) oraz F. R. Leśnik (skarbnik). 3 maja 1921 roku wybuchło III powstanie śląskie, które przerwało pierwszy sezon mistrzostw Śląska. Po powstaniu, polskie kluby w tej części Górnego Śląska, która w 1922 roku przypadnie Niemcom (w tym w powiecie toszecko-gliwickim), praktycznie przestają działać. Główne powody kryzysu to represje strony niemieckiej przy jednoczesnym spadku zainteresowania odpowiedzialnych za rozwój sportu instytucji polskich (zwłaszcza po likwidacji Polskiego Komisariatu Plebiscytowego). Wielu piłkarzy, zwłaszcza byłych powstańców, przeszło na polską stronę, inni dalej grali w drużynach niemieckich lub porzucili futbol.

Wyniki plebiscytu z 20 marca 1921 roku dotyczącego przynależności państwowej Śląska pozostawiły Gliwice wraz z powiatem w Niemczech mimo, iż na wsi opcja polska uzyskała sporą przewagę (88 ze 120 gmin, czyli 86,3%). Inne były wyniki w samym mieście zamieszkałym w większości przez ludność o orientacji niemieckiej (Niemcy — 78,7%, Polska — 21,3%). W połowie czerwca 1922 władze polskie i niemieckie przejęły od aliantów zarząd nad przyznanymi sobie terenami Śląska. Gliwice, Zabrze, Bytom i cały Śląsk Opolski ostatecznie znalazły się w granicach Niemiec.

Władze polskie i niemieckie przeważnie nie tolerowały mniejszościowych organizacji sportowych na swoich terytoriach. Kluby niemieckie, które po roku 1919 rozgrywały własne mistrzostwa Śląska (przedostatnim mistrzem w 1921 roku został VfB 1910 Gleiwitz) w ramach Süd-Ostdeutscher FV próbowały kontynuować je po polskiej stronie pod egidą Wojewodschafts FV[5]. Prędko jednak skłoniono je do przyjęcia polskich nazw i zarządów oraz wcielono do Górnośląskiego OZPN lub połączono z polskimi klubami. Jedynie 1. FC Katowice — wicemistrz Polski z 1927 roku pozostał klubem niemieckim przez cały okres międzywojenny. Jeszcze w 1921 roku w Mikulczycach (dziś dzielnica Zabrza) działał po niemieckiej stronie Polski Związek Piłki Nożnej na Śląsk Opolski, zaś od 23 kwietnia 1922 roku Polski Związek Sportowy. Obie organizacje nie zrzeszały klubów z terenu miasta i powiatu gliwickiego (poza jednym z Łanów Wielkich) i szybko musiały przestać działać z powodu niechęci Niemiec i obojętności Polski. Jedyną polską organizacją, która propagowała sport na terenie Opolszczyzny był Związek Młodzieży Polskiej. W niektórych miejscowościach rozgrywki były w miarę regularne, ale na amatorskim poziomie. Piłkarskim działaczem z ramienia ZMP w Gliwicach był Franciszek Ciupek, ale główna aktywność Związku objawiała się poza dużymi miastami.

Przed II wojną światową najsilniejszym klubem Gliwic był SpVgg Vorwärts-Rasensport Gleiwitz, który grał w najwyższych klasach rozgrywkowych — Bezirkklasse i Gauliga, obejmującej od 1933 roku Dolny i Górny Śląsk. Do czołowych klubów Śląska należały też VfB 1910 Gleiwitz i kolejowy Reichsbahn SG 1926 Gleiwitz. W Sośnicy działał natomiast SC Germania Öhringen, zaś w Łabędach — wówczas samodzielnym miasteczku — bezskutecznie walczący o awans do Gauligi VfL Laband. Gliwickie kluby należały do Schlesien Fußball-Regionalverband — Kreis Oberschlesien.

Reichsbahn SG założony w 1926 roku grał do 1945 roku w biało-czarnych barwach. Jego macierzystym stadionem był „RSG-Stadion” przy Am Wagenwerkstraße, czyli ul. Sportowej — dziś gra tam KKS Kolejarz. Największym sukcesem RSG było piąte (w sezonach 1936/37 i 1939/40) i szóste (w sezonach 1937/38 i 1938/39) miejsce w rozgrywkach Gauligi.

VfB 1910 Gleiwitz zajął szóste miejsce w Gaulidze w sezonie 1935/36. W następnym sezonie został z niej zdegradowany zajmując dziewiąte miejsce.

SpVgg Vorwärts-Rasensport powstał w 1926 roku z połączenia SC Vorwärts Gleiwitz i Rasensportverein 09 Gleiwitz. Vorwärts-Rasensport grali w zielonych koszulkach i białych spodenkach na „Jahn-Stadion” (pojemność: 15,000 widzów w 1941 roku) — od 1964 roku na tym samym obiekcie przy ul. Stefana Okrzei (przed wojną podawano adres Leipzigerstraße, co jest dziś ulicą Poniatowskiego) rozgrywają swe mecze piłkarze Piasta, a przed nimi grała tam Sparta, potem zaś GKS. Vorwärts-Rasensport zdobywali sześciokrotnie mistrzostwo Śląska w latach 1935, 1936, 1938, 1939, 1940 i 1941. Te sukcesy, podobnie jak drugie miejsce w roku 1933 po zwycięskich barażach z SC Görlitz, dawały prawo gry w mistrzostwach Niemiec. Gliwiczanie osiągnęli w nich następujące wyniki:

Do najlepszych piłkarzy SpVgg Vorwärts-Rasensport należeli między innymi: reprezentanci Niemiec — Reinhard Schaletzki, Ernst Plener i Richard Kubus, reprezentanci Śląska — bramkarz Oskar Mettke i Jerzy (Georg) Wostal (przedwojenny reprezentant Polski, piłkarz AKS Chorzów) oraz Hubert Renk (późniejszy ligowy gracz bytomskich Szombierek). Warto również wspomnieć o świetnym bramkarzu VfB 1910 Gleiwitz nazwiskiem Adamiec, który był bohaterem meczu między polskim i niemieckim Śląskiem w grudniu 1924 roku (wynik 3:3).

Ostatni sezon Gauligi rozpoczął się 26 listopada 1944 roku. Tego dnia FV Germania Königshütte przegrała z Vorwärts-Rasensport Gleiwitz 1:3. Tydzień później VR ulegli u siebie niespodziewanie beniaminkowi Gauligi WKG Römergrube Rybnik 3:6, a 10 grudnia pokonali w Gliwicach 1. FC Kattowitz 3:1. Następny mecz planowano na 14 stycznia 1945 roku…

Andrzej Potocki


[1] Stowarzyszenie Gier Ruchowych

[2] Południowo-Wschodnioniemiecki Związek Piłki Nożnej

[3] Polska Organizacja Wojskowa

[4] Obecnie: Niepaszyce, dzielnica Gliwic.

[5] Wojewódzki Związek Piłki Nożnej